Een vraag van Judith aan Stella, Annego en Nezahat over man-vrouwverhoudingen
Dit verslag gaat over mannen en vrouwen. Judith stelde deze vraag: mag je scheiden van je geloof? Stella leest de boeken erop na. Deze teksten gaan over de plaats van de vrouw, naast de man. Of toch anders? En mijn verdriet dan? vraagt Nezahat zich af. Het verslag eindigt met een verhaal van Judith over man-vrouwverhoudingen in het jodendom. Over gehoorzaamheid, verantwoordelijkheid, respect en vrijheid. Wat wil God eigenlijk van ons?
Annego: Rechtop in vrijheid en verantwoordelijkheid
Ik ben gescheiden en ik woon samen met mijn huidige partner. Ik ben niet opnieuw getrouwd. Want dat deed ik maar één keer in mijn leven, dat kan ik niet overdoen. Dat zou voor mij voelen alsof ik mijn eerdere huwelijk zou ontkennen. Mijn huidige relatie is anders, daarbij past ook een andere vorm. Wat heeft dat met mijn geloof en mijn christelijke traditie te maken? Mijn eerste reactie is nu: niets. Maar dat is wel anders geweest!
God’s grondpersoneel
Ik ben opgevoed in een protestants-christelijk nest, met vrij duidelijke opvattingen over wat hoort en wat niet hoort, en dat werd bijbels-theologisch onderbouwd. “Wat God samenbindt, scheide de mens niet”. Dat is duidelijke taal. Dat hield ook vrouwen op hun plaats. Vrouwen werden er onder gehouden (en nog) vanuit dit soort bijbels-theologische boodschappen. ‘Niet klagen maar dragen’. Gehoorzaamheid en nederigheid, je vrijwillig opofferen voor anderen of voor een hoger doel, dat waren voor vrouwen belangrijke eigenschappen. Die waren ‘van nature’ zo bepaald door God. En God was een man.
Net zoals zijn ‘grondpersoneel’, zijn boodschappers, de predikanten, de kerkleiders, de kerk- en alle andere vaders. Zij immers representeerden het beeld van God in hun taal, in beelden, in rituelen, in symbolen, liederen, overal was de mens een man. Vrouwen waren afwezig of onzichtbaar, of slechts – veelal naamloos – de afgeleide van de man: vrouw van, dochter van, moeder van. De traditionele man-vrouwverhoudingen waren – ook in de bijbelse tijden – feodaal, het waren patriarchale bezitsverhoudingen. Met alle gevolgen van dien voor misbruik, onderdrukking, ontkenning. In de christelijke kerken wereldwijd was en is dat niet veel anders, zeker in de meer traditionele varianten. Hoe was dat voor mij?
Vrijheid
In de tweede helft van de 20ste eeuw kwam de beweging van de vrouwenemancipatie op. Ook in de christelijke kerken en geloofsgemeenschappen namen vrouwen zelf het woord, en zij kwamen aan het Woord. Zij gingen zelf onderzoek doen, legden de wortels bloot van het patriarchale bolwerk van het traditionele christelijke geloof. Ik was en ben daar actief bij betrokken. En zo kwam ik ook mijzelf tegen.
Een belangrijke kernwaarde voor mij was en is vrijheid. Was ik een vrij mens? Met eigen keuzemogelijkheden en verantwoordelijkheden? In hoeverre had ik onbewust ingestemd met mijn eigen onzichtbaarheid, uit angst om zelf verantwoordelijkheid voor mijn eigen bestaan te nemen? Uit angst voor conflicten? Uit angst om anderen teleur te stellen? Uit angst om een slechte moeder te zijn? Mocht ik scheiden? Hoe vrij was ik? Maar bij onze ontmoetingen en gesprekken, onze studies vonden we óók in de bijbel talloze voorbeelden van juist die vrijheid, als een door God bedoelde menselijke kwaliteit. Namen van vrouwen die weggemoffeld waren, onbekende verhalen waarbij vrouwen een bepalende en bevrijdende rol speelden werden opgedolven, nieuwe wetenschappelijke onderzoeken maakten duidelijk dat de traditionele uitleg gecorrigeerd en aangevuld moest worden.
Gelijkwaardigheid
Feministische theologie staat in de traditie van de bevrijdingstheologie, en zo werkte het ook.
Uitleg van de (voor sommigen heilige) teksten, dat is altijd plaats- en tijdgebonden. Maar er zijn wel degelijk fundamentele waarden in te herkennen! Voor mij is vrijheid zo’n basiswaarde. Mijn vrijheid is er in gelegen dat ik in de verhouding tot mijn partner en tot anderen, weet dat het in menselijke relaties niet gaat om onderschikking of onderdrukking maar om gelijkwaardigheid.
Ik houd mij vast aan de tekst in het begin van de bijbel, in het verhaal over de schepping van de mens, die zegt in de poëtische geloofstaal van die tijd dat man en vrouw elkaars ‘tegenover’ zijn. In de verhalen in het tweede of oude testament rond Jezus, de joodse leraar, wordt die traditie opnieuw zichtbaar gemaakt. In de evangelies, de ‘goede boodschappen’ lezen we hoe hij mannen maar zeker ook vrouwen rechtop doet staan, in vrijheid en verantwoordelijkheid voor hun eigen leven en dat van anderen.
Ja, ik mocht scheiden van dat geloof, om een vrij mens te worden en om mij in te zetten die vrijheid aan anderen door te geven. De vrijheid is hopelijk aanstekelijk!
Stella: Liefde en wederzijds respect
Vanuit teksten in Koran en Hadieth valt op te maken dat God de relatie van man en vrouw in het huwelijk heeft bedoeld als een relatie van wederzijds respect, liefde, vertrouwen en het zich veilig voelen bij elkaar. Zo’n relatie schept een veilige en vertouwde omgeving, waarin kinderen kunnen opgroeien en volledig tot ontplooiing kunnen komen. Dit is op deze manier vastgelegd in de Sharia en ook in de Moudawana, het Marokkaanse wetboek voor familierecht:
Het huwelijk is een overeenkomst van een wettelijke verbintenis tussen beide echtgenoten met een blijvend karakter met als doel kuisheid en integriteit en het doen toenemen van de nakomelingen van de gemeenschap door het stichten van een gezin onder de hoede van de echtgenoot op een stevige basis, die hen garandeert dat zij hun lasten kunnen dragen in vrede en harmonie en liefde en respect.
Hieronder volgen enige teksten uit Koran en Hadieth, die dit bevestigen:
God de Verhevene heeft gezegd:
Tot Zijn tekenen behoort dat hij uit uw midden partners heeft geschapen om rust bij te vinden en hij heeft tussen jullie vriendschap en erbarmen doen ontstaan. Koran 30/21
Toegestaan voor jullie in de nacht van het vasten is het hebben van gemeenschap met jullie vrouwen. Zij zijn bekleding voor jullie en jullie zijn bekleding voor hen. Koran 2/187
Van de boodschapper, moge God hem zegenen en vrede schenken, wordt bericht, dat hij heeft gezegd: Wie God een goede vrouw geeft heeft Hij geholpen in de helft van zijn godsdienst en voor de andere helft moet hij zich God bewust zijn.
Of zoals de Koran spreekt over ‘het bij zich houden [van de echtgenote] op de juiste manier of het laten gaan in goede verstandhouding’. Koran 2/ 231
Gezag en rolverdeling tussen de echtgenoten
In de islam zijn mannen en vrouwen in principe gelijkwaardig en zijn zij zelf verantwoordelijk voor hun daden:
Voor moslimmannen en moslimvrouwen; voor gelovige mannen en gelovige vrouwen; voor gehoorzame mannen en gehoorzame vrouwen; voor waarachtige mannen en waarachtige vrouwen; voor geduldige mannen en geduldige vrouwen; voor nederige mannen en nederige vrouwen; voor vrijgevige mannen en vrijgevige vrouwen; voor vastende mannen en vastende vrouwen; voor eerbare mannen en eerbare vrouwen; en voor mannen die God veelvuldig gedenken en voor vrouwen die God veelvuldig gedenken; voor hen heeft God vergeving bereid en een geweldige beloning. Koran 33/35.
Op het volgende vers wordt het gezag van de echtgenoot over de echtgenote gebaseerd:
De mannen zijn de onderhouders en beschermers van de vrouwen, waarvoor God de een heeft begunstigd boven de ander, en voor wat zij uitgeven van hun bezittingen… Koran 4/34
Gehoorzaamheid
Gezag is in de islam echter nooit absoluut en heeft te maken met het inzicht dat de een boven de ander heeft. Zo ook in het volgende vers:
Gehoorzaam God en de gezant en de gezagsdragers onder u. Koran 4/59
Gehoorzaamheid aan God is vanzelfsprekend. Hij is immers alwetend. Gehoorzaamheid aan de gezant evenzeer. Hij heeft immers door de Goddelijke openbaring voldoende kennis en inzicht meegekregen om zijn gezag waardig te zijn. Overige gezagsdragers zijn zij die dat verdienen op grond van hun kennis en hun inzicht. Kennis en inzicht van mensen is echter niet absoluut daarom is gehoorzaamheid aan hen altijd gerelateerd aan gehoorzaamheid aan God en is uiteindelijk slechts aan God absolute gehoorzaamheid verschuldigd. Uit het volgende verzen blijkt echter dat er ook van de beide echtgenoten wordt gevraagd in onderling overleg tot een oplossing te komen:
Moeders zogen hun kinderen twee volle jaren voor wie de zoogtijd wil voltooien. Het is aan de vader hen op passende wijze van levensonderhoud en van kleding te voorzien – niemand wordt belast boven zijn vermogen; een moeder zal niet in de verdrukking komen vanwege haar kind, noch zal de vader in verdrukking komen vanwege zijn kind – en op de erfgenaam rust dezelfde verplichting. Maar als beide spening wensen met wederzijds goedvinden en beraad, dan is dat geen vergrijp voor hen. En als u uw kinderen wilt laten zogen door een ander, dan is dat geen vergrijp voor u, zolang u betaalt wat u betalen moet, naar behoren. En vrees God en weet wat u doet. Koran 2/233
Voor degenen die de zwaarste zonden en gruweldaden vermijden en die wanneer zij vertoornd zijn vergeven; En voor degenen die naar hun Heer luisteren en hun gebeden houden en wier manier van handelen een zaak van wederzijds overleg is …… (Koran 42, 38-39)
Deze teksten hebben mij in mijn eigen huwelijksrelatie altijd erg gesteund en kracht en troost gegeven. Want laten we eerlijk zijn: Het huwelijk is wel één van de moeilijkste samenlevingsvormen die er bestaat, maar juist daarom ook zo waardevol als partners dit tot een succes weten te maken.
Nezahat: en mijn verdriet dan?
Welke rol speelt of speelde je geloof in de periode dat je besloot te moeten scheiden?
Hield je geloof je tegen om te scheiden of juist niet?
Had je het gevoel dat scheiden eigenlijk tegen je geloof in ging?
Welke rol speelde je geloof om door de moeilijke tijden die het scheiden onherroepelijk met zich mee bracht, heen te komen?
Hoe reageerde je geloofsgemeenschap op je scheiding?
Het huwelijk als vereniging van twee zielen volgens de Koran, die in wezen één zijn…
“En een van Zijn tekenen is deze, dat Allah voor jullie partners schiep uit jullie zelf, opdat jullie gemoedsrust in hen zouden vinden, en Allah plaatste liefde en medeleven tussen jullie. Waarlijk schuilen hierin tekenen voor een volk dat nadenkt” 30:21.
“….Zij zijn bekleding voor jullie en jullie bekleding voor haar…” 2:187.
Een moeilijke keuze
Natuurlijk heb ik nachten wakker gelegen en jaren nagedacht over het feit of ik wel het goede, het juiste deed. Vooral voor mijn kinderen. Je trouwt immers om voor altijd bij elkaar te blijven. Altijd heb ik geprobeerd om bewust te leven, vooral verantwoordelijk te leven. Daarom heb ik geprobeerd om bij mijn (ex)man te blijven, maar op het moment dat ik mijn respect voor hem verloor, wist ik dat ik niet meer verder kon.
Ik heb geprobeerd mijn kinderen de betekenis van respect te leren. Ten eerste tegenover jezelf want dan kan het pas naar de ander toe. Nu was ik degene die zich niet aan de principes van het huis hield. Door mijn beroep en als moeder ben ik bewuster geworden van het feit dat wat je zegt eerst zelf moet doen, anders ben je niet geloofwaardig. Ik wilde ook niet dat mijn kinderen hun respect tegenover hun vader zouden verliezen. Ik vond het ook “laag” voor mezelf om zo’n houding te hebben, om me zo te gedragen. Hier speelde mij geloof juist een belangrijke rol. Ik weet dat Allah dat ook niet zou willen van mij. Nooit mag je jezelf verliezen! Hoe kan je anders je verantwoording afleggen? Of bewust leven? En zoals Allah het huwelijk bedoeld heeft als vereniging van twee zielen…
Verdriet
Door mijn wetenschappelijke islamstudie wist ik dat de vrouw een echtscheiding kon aanvragen en dat ik daar als vrouw zeker recht op had. Ik leerde ook dat mijn reden daarvoor legitiem was. Wat me dan ook iedere keer verbaast en ook boos maakt is wanneer een ander, een imam of iemand die een oppervlakkige studie van de islam heeft genoten, alleen zegt dat een echtscheiding een van de minst geliefde helal’s van Allah zijn. En dat wanneer mensen scheiden hemel en aarde schokken van verdriet. Scheiden is not done! En mijn verdriet dan?
Is dit wat Allah wil? Dat ik mezelf helemaal niet meer ben of ken? Zelfs niet meer wil kennen? En zo ook een voorbeeld ben voor mijn kinderen, vooral voor mijn dochter? Hoe moet ik dan verantwoordelijk leven? Of verantwoording dragen? Welke liefde dan? Heb ik recht op liefde…! En welke tekenen moet/kan ik zo hier uithalen die U bedoelt? Je hoeft de boeken maar na te slaan, dan lees je dat in de tijd van de profeet er heleboel gescheiden werd. De profeet trouwde zelf ook met gescheiden vrouwen! De Koran zegt toch ook:
Als jullie vrouwen de scheiding geven en zij bereiken hun termijn, neemt haar dan in redelijkheid terug of zendt haar in redelijkheid weg, maar neemt haar niet terug uit treiterij, om te overtreden. Wie dat doet die doet zichzelf onrecht. 2:231
En als zij beiden scheiden, dan zal God aan allebei voldoende van Zijn overvloed geven. God is alomvattend en wijs. 4:130
De hel
Ik weet nog dat een delegatie zusters/vriendinnen naar mij toe kwamen om me te vertellen dat ik een overhaast besluit had genomen, omdat zij er niets van afwisten omdat ik hen niet eerder verteld had! Is het geen zaak tussen mij en mijn ex-man en mijn kinderen? En ben ik niet zelf verantwoordelijk voor mezelf?
“ …iedere ziel begaat slechts ten koste van zichzelf. Niemand is belast met de last van een ander…” 6:164.
Mijn vriendinnen vertelden mij dat ik zeker moest doorbijten. En dat de vrouw moest lijden om een plaats in de hemel te verdienen. Als antwoord gaf ik ze, zoals Omar, de goede vriend van de profeet Mohammed heeft gezegd, als bewijs van overvloedig mededogen: “Als ik door dit bewuste besluit de hel verdien, bid ik tot Allah, dat Allah mijn lichaam zo laat zwellen dat er niemand meer de hel inpast en dat iedereen, zeker jullie, de hemel in moeten”.
Judith: Liefde breidt onze eigen wereld uit
Lieve vriendinnen,
Toen ik begreep dat jullie allen een keer gescheiden waren in jullie leven, vroeg ik me af hoe jullie traditie daar tegenaan keek. Of jullie je gesteund voelde of misschien juist tegengewerkt. Ademloos heb ik jullie reacties gelezen. Zoveel openheid en eerlijkheid, maar met behoud van respect voor jullie eigen religie!
Jullie vroegen mij ook iets te zeggen over man-vrouwverhoudingen binnen het jodendom. Hier is zoveel over te vertellen, zowel persoonlijk als vanuit mijn traditie, dat ik even wanhopig werd. Uiteindelijk vond ik een paragraaf in een artikel geschreven door Marcus van Loopik. (Het is niet goed dat de mens alleen is. Marcus van Loopik. Uit Tenachon nummer 1 oktober 2003. Een tijd om te omhelzen. C2003 B. Folkertsma Stichting voor Talmudica) dat voor mij een belangrijke essentie van een succesvol samenzijn weergeeft.
Behoefte aan dialoog
En de Eeuwige, God, sprak: Het is niet goed dat de mens alleen is. Ik zal een hulp maken die tegenover hem is (Gen 2:18).
_De essentie van menszijn is er voor de ander te zijn, hulp te zijn (Levinas). Adam gaf alle dieren een naam, zodat hij over hen kon beschikken (zie Gen. 2:19-20). Deze actie bevredigde hem evenwel niet: maar voor zichzelf vond hij geen hulp (Gen 2:20).
Adam vond geen voldoening in dit benoemen en beschikken alleen. Hij was niet gelukkig, ondanks het gezelschap van de dieren. Dit kwam omdat zij voor hem ‘objecten’ bleven. Zonder dialoog , zonder een ‘jij’ dat tegenover hem was, voelde Adam zich alleen.
Gestolde beelden
Daarom blijft iemand eenzaam, zolang hij zijn medemensen als dingen behandelt en hun ondefinieerbare identiteit – als beeld van God – ontkent. We mogen onze naaste nooit puur tot voorwerp maken. Evenmin mogen we ons een onveranderlijk en niet meer te corrigeren, innerlijk beeld van hem vormen. Wanneer we dat doen, ontmoeten we niet langer de levende medemens. Dan nemen we slechts het geobjectiveerde en in de tijd gestolde beeld waar, waarin we anderen in het verleden gevangen hebben. Vooroordelen laten zich in dat geval niet meer bijstellen. Eva is tegenover Adam, zodat hij in haar de ander – en daarmee de Ander – kan herkennen. Je mag je naaste niet vastleggen in versteende ideeën, juist omdat je dit ook met God niet mag doen. De Eeuwige is immers Subject bij uitstek. In het huwelijk kan de sensibiliteit voor onze dialogische bestemming zich ontwikkelen.”
Bovenstaande valkuil van het objectiveren van je partner of het gevoel geobjectiveerd te worden door je partner, ken ik maar al te goed en het werkt nooit…..
Het begint al bij hevige verliefdheid, het lijkt zo fijn wanneer iemand tot over zijn oren verliefd op je is maar ik vroeg me altijd af…hoe lang kent deze man mij eigenlijk, waar baseert hij zijn verliefdheid op, het enige wat hij heeft gedaan is een beeld over mij heen leggen dat alles met zijn eigen verlangens heeft te maken en zo weinig echt met mij. Ook ik ben tot over mijn oren verliefd geweest, zo erg dat zelfs zijn versleten gymschoenen een gouden randje kregen. Uiteraard zag niemand anders het gouden aureool van de kapotte schoen. Maar ook verwachtingen binnen relaties kun je zien als gestolde beelden die je kunt gaan verafgoden om ze vervolgens als obstakels tussen jou en je partner te zetten. We willen zo graag bemind en gezien worden door elkaar maar in plaats daarvan zijn we binnen relaties voortdurend geneigd om elkaar klem te zetten, in hokjes te duwen en de echte dialoog waarin je elkaar waarlijk leert kennen uit de weg te gaan. Het verbod op het maken van stenen beelden of in het verlengde daarvan het objectiveren van je partner of medemens is natuurlijk ook van toepassing op de man vrouw verhouding. Wanneer de vrouw haar man in de eerste plaats ziet als een ideaalbeeld waar alle mannen aan zouden moeten voldoen dan is dat ook een objectivering, net als een vrouw beoordelen op haar rol in plaats van te zien wie zij in wezen is.
Een huwelijk is op een bepaalde manier een micromaatschappijtje. Wanneer je breder kijkt zijn wij voortdurende bezig om via aaneenrijgingen van vooroordelen elkaar tot objecten te degraderen. Soms met titels en prijskaartjes of anders toch gewoon bij de vuilnis. Oi, ik had mezelf beloofd dit verhaal positief te eindigen…
Liefde stelt ons in staat de persoonlijkheid van de ander te beleven als een wereld op zich, en ze breidt zo onze eigen wereld uit. Uit Victor Frankel: The doctor and the soul
Wij zijn geschapen als elkaars ‘tegenover’, dat wil zeggen dat je elkaar recht in de ogen kunt kijken. Dat we als mens principieel gelijkwaardig aan elkaar zijn.
Tenslotte nog dit: het woordje ‘hulp’ uit het genesisverhaal wordt in de bijbel ook gebruikt voor God die te hulp schiet. Dus niks hulpje in de huishouding….